WIEDZA | 11.07.2025

Postępowanie w bólach brzucha – kiedy może pomóc farmaceuta, a kiedy udać się do lekarza? Polskie stanowisko ekspertów

Ból brzucha potrafi zaskoczyć każdego – nagle, bez ostrzeżenia, w środku dnia pracy, wieczorem po kolacji, a nawet podczas wakacyjnego odpoczynku. Jest jednym z najczęstszych objawów zgłaszanych w gabinetach lekarskich, a jego występowanie w populacji sięga nawet 81%. Dla jednych to tylko chwilowy dyskomfort po zbyt obfitym posiłku, dla innych – przewlekły problem, który skutecznie odbiera radość życia i spokój umysłu.

Z perspektywy farmaceuty i lekarza POZ, postępowanie w bólach brzucha stanowi prawdziwe wyzwanie diagnostyczne. Ze względu na złożoną etiologię, ból ten może mieć podłoże zarówno organiczne, jak i czynnościowe – a decyzja, czy wystarczy samoleczenie, czy może potrzebna jest szybka interwencja lekarska, często musi zostać podjęta błyskawicznie.

W świetle najnowszych wytycznych, polskie stanowisko ekspertów oferuje konkretne wskazówki i algorytmy działania zarówno dla pacjentów, jak i dla specjalistów ochrony zdrowia. Kiedy więc warto udać się do farmaceuty po sprawdzone preparaty rozkurczowe, a kiedy niezwłocznie zgłosić się do lekarza? Co powinno zaniepokoić, a co można łagodzić w warunkach domowych?

Jakie są przyczyny bólów brzucha? 

Ból brzucha jest jednym z najczęstszych objawów zgłaszanych w gabinetach lekarskich. Ze względu na złożoną etiologię może mieć podłoże zarówno organiczne, jak i czynnościowe. Zróżnicowanie przyczyn sprawia, że diagnostyka i postępowanie w bólach brzucha stanowi prawdziwe wyzwanie kliniczne. Ból brzucha może mieć charakter ostry lub przewlekły, może być łagodny, umiarkowany bądź silny, a także występować okresowo lub przewlekle. Dlatego tak ważne jest precyzyjne rozpoznanie jego przyczyn, co umożliwia zastosowanie odpowiedniego algorytmu postępowania i wdrożenie skutecznej terapii.

Podłoże organiczne – kiedy trzeba działać szybko

Organiczne przyczyny bólu brzucha to te, które wynikają z uszkodzeń lub chorób narządów wewnętrznych jamy brzusznej. Często wymagają pilnej diagnostyki, a nawet interwencji chirurgicznej. Należą do nich m.in. kamica żółciowa, kamica nerkowa, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego czy niedrożność przewodu pokarmowego. W przypadkach podejrzenia perforacji lub obecności krwawienia z przewodu pokarmowego niezbędne jest wykonanie zdjęcia przeglądowego jamy brzusznej i szybkie wdrożenie leczenia szpitalnego.

Do objawów alarmowych mogących wskazywać na poważne patologie należą również wymioty treścią żółciową lub fusowatą, obecność patologicznych oporów (np. guzów) wyczuwalnych w badaniu palpacyjnym, a także korelacja bólu z krwawieniem miesięcznym – jak w przypadku endometriozy. Warto zwrócić uwagę także na tzw. maski brzuszne chorób pozabrzusznych, takich jak zawał serca, który może objawiać się bólem brzucha powiązanym z aktywnością fizyczną. Ze względu na to, że ból brzucha może być manifestacją zaburzeń zlokalizowanych poza jamą brzuszną, diagnostyka bólu brzucha powinna obejmować dokładny wywiad i badania obrazowe w celu różnicowania potencjalnych przyczyn.

Podłoże czynnościowe – choroby osi trzewno-mózgowej

Kolejnym obszarem w diagnostyce i leczeniu bólu brzucha są choroby osi trzewno-mózgowej – dawniej nazywane zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Termin ten odzwierciedla złożone, biologiczne podłoże tych schorzeń, wynikające z nieprawidłowej komunikacji między jelitami a ośrodkowym układem nerwowym. Najczęściej rozpoznawaną jednostką w tej grupie jest zespół jelita nadwrażliwego (IBS), którego objawy obejmują przewlekły, nawracający ból brzucha, zwykle o nasileniu łagodnym do umiarkowanego. Charakterystyczne jest występowanie bólu co najmniej raz w tygodniu przez ostatnie trzy miesiące, często w związku z defekacją oraz zmianami w częstości lub konsystencji stolca. Szacuje się, że chorobowość IBS wynosi od 5 do 15% populacji.

Jednym z kluczowych mechanizmów leżących u podstaw bólu w IBS i innych chorobach osi trzewno-mózgowej, takich jak dyspepsja czynnościowa, jest nadwrażliwość trzewna. Może ona prowadzić do bólu o cechach nocyplastycznych, czyli wynikającego z dysfunkcji przetwarzania bodźców bólowych w układzie nerwowym.

W takich przypadkach farmakoterapia stanowi istotny element leczenia i często obejmuje stosowanie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych lub inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny. Wybór terapii powinien być zgodny z aktualnymi rekomendacjami i dostosowany do profilu bezpieczeństwa pacjenta.

Czynniki modyfikujące ból brzucha

Nie sposób pominąć także innych czynników wpływających na występowanie bólu brzucha, które często mają charakter modyfikujący, wywołujący lub zaostrzający dolegliwości. Należą do nich:

• zaburzenia metaboliczne, np. hipoglikemia czy zaburzenia elektrolitowe;
• przyjmowanie leków i suplementów, które mogą prowadzić do podrażnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Należy tu zwrócić szczególną uwagę na paracetamol, który może nasilać trzewny ból brzucha i nie jest rekomendowany u pacjentów z zaburzeniami osi trzewno-mózgowej;
• choroby współistniejące, które wpływają pośrednio na funkcjonowanie układu pokarmowego;
• przebyte operacje jamy brzusznej, prowadzące np. do zrostów i powikłań mechanicznych;
• określone składniki pokarmowe oraz posiłki i napoje, które prowokują lub łagodzą ból;
• sytuacje stresowe, które mogą aktywować lub nasilać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego – co jest szczególnie widoczne w chorobach osi trzewno-mózgowej.

Wszystkie te elementy sprawiają, że ból brzucha jest objawem wysoce nieswoistym, wymagającym indywidualnego podejścia diagnostycznego i terapeutycznego. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z bólem o charakterze organicznym, czy czynnościowym, postępowanie w bólach brzucha powinno być oparte na precyzyjnej analizie wszystkich możliwych czynników – zarówno medycznych, jak i psychospołecznych.

Kiedy należy zgłosić się do lekarza z bólem brzucha?

Zgłoszenie się do lekarza z bólem brzucha jest konieczne w przypadku wystąpienia tzw. objawów alarmowych, które mogą świadczyć o poważnych schorzeniach wymagających natychmiastowej interwencji medycznej, w tym chirurgicznej. Ich obecność powinna skłonić do pilnej diagnostyki w celu wykluczenia stanów zagrażających życiu.

Do objawów alarmowych należą:

• utrzymująca się lub narastająca intensywność bólu, 
• nagły początek dolegliwości bólowych,
• ból występujący w nocy,
• niewyjaśniona utrata masy ciała,
• krwawienie z przewodu pokarmowego,
• wymioty treścią żółciową lub fusowatą,
• gorączka,
• niedokrwistość,
• obecność wyczuwalnych patologicznych oporów (guzów) w badaniu palpacyjnym brzucha,
• podejrzenie niedrożności lub perforacji przewodu pokarmowego (może wymagać zdjęcia przeglądowego jamy brzusznej),
• podejrzenie choroby organicznej, nawet jeśli ból brzucha spełnia kryteria bólu związanego z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS).

Konsultacja lekarska jest również wskazana w innych sytuacjach klinicznych, takich jak:

• ból brzucha powiązany z krwawieniem miesięcznym – wymaga diagnostyki w kierunku endometriozy,
• ból związany z aktywnością fizyczną – wymaga wykluczenia dolegliwości stenokardialnych (tzw. maski brzusznej zawału serca), a więc wykonania EKG i oznaczenia troponiny sercowej (TnI),
• ból pojawiający się po posiłkach – lekarz może zadecydować o konieczności wykonania gastroskopii,
• ból prowokowany konkretnymi składnikami pokarmowymi – wskazana może być dieta eliminacyjna,
• ból korelujący z sytuacjami stresowymi – zalecane są techniki relaksacyjne oraz konsultacja psychologiczna i/lub psychiatryczna,
• przewlekłe i nawracające dolegliwości, szczególnie jeśli towarzyszą im objawy alarmowe – mogą wymagać poszerzonej diagnostyki, w tym badań endoskopowych (gastroskopia, kolonoskopia) lub obrazowych.

Edukacja pacjentów w zakresie rozpoznawania objawów alarmowych oraz świadomego samoleczenia jest istotna, aby wiedzieć, kiedy samodzielna terapia staje się niebezpieczna i konieczna jest interwencja specjalistyczna.

Kiedy może pomóc farmaceuta? Jakie środki może polecić? 

Farmaceuci odgrywają istotną rolę w procesie samoleczenia bólów brzucha, zwłaszcza w przypadkach dolegliwości o nasileniu łagodnym do umiarkowanego. Szacuje się, że aż 18,6% pacjentów zgłasza się po pomoc związaną z bólem brzucha właśnie do farmaceutów. Ich wsparcie może być szczególnie pomocne wtedy, gdy nie występują objawy alarmowe, a krótki epizod bólu nie wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej.

Kiedy pomoc farmaceuty jest właściwa?

Farmaceuci pełnią ważną funkcję edukacyjną – informują pacjentów o strategiach samoleczenia, pomagają rozpoznać sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej i wspierają bezpieczne stosowanie leków OTC. Ich pomoc jest szczególnie cenna, gdy u pacjenta nie występują objawy alarmowe, takie jak silny lub nagły ból, nocne dolegliwości, krwawienie, gorączka, wymioty fusowate czy obecność patologicznych oporów w jamie brzusznej. W takich przypadkach możliwe jest krótkotrwałe i kontrolowane samoleczenie.

Jakie środki może polecić farmaceuta?

Leki rozkurczowe (spazmolityczne)

Pierwszym wyborem w bólu brzucha o nasileniu łagodnym do umiarkowanego są leki rozkurczowe. Wśród nich:

• Drotaweryna – uznawana przez 98% pacjentów za skuteczną, z niskim ryzykiem interakcji i korzystnym profilem bezpieczeństwa.
• Hioscyna butylobromek – również skuteczna, choć drotaweryna jest preferowana ze względu na mniejsze ryzyko działań niepożądanych.
• Alweryna i mebeweryna – inne często stosowane środki rozkurczowe.
• Trimebutyna – działa przeciwbólowo i reguluje motorykę jelit, szczególnie pomocna przy zespole jelita nadwrażliwego (IBS).

Leki przeciwbólowe

• Metamizol – wskazany, gdy środki rozkurczowe nie przynoszą poprawy; ma działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i rozkurczowe.
• Paracetamol – nie powinien być stosowany u pacjentów z zaburzeniami osi trzewno-mózgowej, gdyż może nasilać trzewny ból brzucha.
• NLPZ – możliwe do stosowania w kolkowych bólach brzucha, ale niezalecane do długotrwałego użycia z uwagi na działania niepożądane dla przewodu pokarmowego.

Połączenia leków

Łączenie leków może zwiększyć skuteczność działania i zmniejszyć dawki poszczególnych substancji. Przykładowo:

• Drotaweryna z metamizolem lub z kofeiną,
• Drotaweryna z NLPZ w przypadku bólów menstruacyjnych,
• Drotaweryna z metamizolem i NLPZ (np. ketoprofen, deksketoprofen) w kolce nerkowej.

Postępowanie niefarmakologiczne

Farmaceuci mogą także wspierać pacjentów w zakresie metod niefarmakologicznych, takich jak:

• stosowanie technik relaksacyjnych,
• wprowadzenie regularnej aktywności fizycznej,
• wdrożenie diety eliminacyjnej przy podejrzeniu nietolerancji pokarmowych,
• obserwacja i eliminacja czynników wyzwalających ból, takich jak stres czy określone składniki diety.

Ważne jest, aby pacjent stosujący samoleczenie był świadomy konieczności zgłoszenia się do lekarza w przypadku wystąpienia objawów alarmowych lub braku poprawy po zastosowaniu dostępnych środków. W takiej sytuacji pomoc farmaceuty powinna zostać zastąpiona profesjonalną diagnostyką medyczną.

Bóle brzucha – podsumowanie 

Postępowanie w bólach brzucha wymaga indywidualnego podejścia, opartego na analizie przyczyn i obecności objawów alarmowych. Ból brzucha może mieć charakter zarówno organiczny, jak i czynnościowy, a jego nieswoistość sprawia, że stanowi wyzwanie diagnostyczne dla lekarzy i farmaceutów.

W przypadkach dolegliwości o nasileniu łagodnym do umiarkowanego, farmaceuta może skutecznie pomóc, polecając odpowiednie środki rozkurczowe i przeciwbólowe oraz wspierając pacjenta w bezpiecznym samoleczeniu. Gdy jednak pojawiają się objawy alarmowe niezbędna jest pilna konsultacja lekarska i rozszerzona diagnostyka.

Świadomość pacjenta co do granic samoleczenia i momentu, w którym konieczna jest interwencja specjalisty, ma ogromne znaczenie dla skutecznego i bezpiecznego postępowania w bólach brzucha – zgodnie z aktualnym polskim stanowiskiem ekspertów.

Bibliografia: 

1. Konrad Lewandowski, Agnieszka Mastalerz-Migas, Ewa Małecka-Wojciesko, Jarosław Woroń, Barbara Skrzydło-Radomańska, Grażyna Rydzewska, Diagnostyka i postępowanie w bólach brzucha – polskie stanowisko ekspertów, General Practitioner / Lekarz POZ, 2025, Vol 11, Issue 1, p9.